ضرورت های دیپلماسی پارلمانی

مقدمه:

بسیاری از صاحب نظران و نظریه پردازان روابط بین الملل بر این عقیده هستند که در دو دهه ی گذشته روندی آغاز شده که طی آن، حاکمیت دولت ها در حال فرسایش و تضعیف شدن می باشد و  این امر، زمینه را برای نقش آفرینی نهادهای دیگری در کنار  دولت ها  فراهم کرده است. این نهادها که به صورت سازمان ها و مؤسسات و انجمن های مختلف در سطوح فراملی و فروملی فعالیت می کنند، با مشارکت فزاینده و ایفای نقش های مهم و مؤثر در عرصه های مختلف داخلی و بین المللی، خواهان سهیم شدن در بخش هایی از حاکمیت دولت ها هستند. روند فوق که برخی آن را یکی از جنبه های جهانی شدن و برخی نتیجه ی آن می دانند، حاصل گسترش روز افزون ارتباطات جهانی و در هم تنیدگی اقتصاد جهانی است که منجر به  کاهش فاصله های زمانی و مکانی شده و تمرکز قدرت و انحصار مدیریت در نهادهای دولتی را برنمی تابد. نهادهای پارلمانی و مجالس قانون گذاری از جمله نهادهای مهم و تأثیرگذار هستند که در این فضای جدید مطابق با میزان توسعه یافتگی نظام سیاسی هر کشور، نقش فعال و پویایی در راهبری و مدیریت امور داخلی و خارجی به عهده گرفته اند، اموری که پیش از این، در انحصار دولت ها بود و تنها نهادهای مشخص دولتی قادر به ایفای نقش مستقیم در آن حوزه ها بودند.

هرچند  پارلمان هر کشور نیز یکی از ارکان حاکمیتی  محسوب می شود، اما بنا به ماهیت دوزیستی که این نهاد آز آن برخوردار است، یعنی از یک سو به مردم یک کشور وابسته و مرتبط است و از سوی دیگر در رابطه ی تنگاتنگ با دولت هاست، نمی توان آن را در کنار دولت طبقه بندی نمود، به طوری که در برخی کشورها پارلمان با توجه به ترکیب نمایندگان و قدرت و جایگاهی که دارد، نقش مخالف دولت را بازی می کند.

جهانی شدن فضای حاکم بر روابط بین الملل و تمایل پارلمان ها به مشارکت و ایفای نقش در حوزه های سیاست و روابط خارجی، با تغییرات گسترده ای در جوامع و حوزه های انتخابی نمایندگان نیز همراه شده است، تغییراتی که به طور فزاینده، مردم را نسبت به سیاست به خصوص سیاست خارجی حساس و علاقه مند کرده و مواضع نامزدهای انتخاباتی در مورد موضوعات و مسائل بین المللی و سیاست خارجی را برای آنها دارای اهمیت ساخته است. از همین رو موضوعات سیاست خارجی در پارلمان ها هم اهمیت یافته و به برقراری رابطه بین نمایندگان پارلمان ها در کشورهای مختلف و تبادل نظر و همکاری در زمینه های مشترک و موضوعات دوجانبه، چندجانبه، منطقه ای و جهانی، منجر گردیده که از آن به «دیپلماسی پارلمانی» تعبیر  می شود: پدیده ای که روز به روز نقش و اهمیت بیشتری یافته و در مباحث و امور بین المللی جای بیشتری را برای خود باز می کند.

دیپلماسی پارلمانی

امروزه پارلمان ها به عنوان  نهادهای حاکمیتی و مردمی در کنار سران دولت ها و وزرای خارجه، در روابط و سیاست خارجی ایفای نقش می کنند و از طریق اقداماتی مانند تصویب قراردادها و پیمان های بین المللی،  در اموری که در گذشته ی نه چندان دور در حیطه ی وظایف انحصاری دولت ها و دیپلماسی رسمی بود، مشارکت می کنند. جدای از آنچه که ذکر شد و بیشتر شامل اقدامات پارلمانی مربوط به سیاست خارجی در سطح ملی می شود، پارلمان ها در عرصه ی بین المللی نیز حضور پررنگی دارند و مجری دیپلماسی پارلمانی هستند.

دیپلماسی پارلمانی، یکی از انواع دیپلماسی است که به خصوص در دو دهه ی گذشته بر اهمیت آن افزوده شده و مورد توجه جدی  کشورها قرار گرفته است. دیپلماسی پارلمانی طیف گسترده ای از مطالعات، فعالیت ها، مذاکرات، رفت و آمدها و مصوبات بین المللی انجام شده توسط پارلمان یک کشور، در مجامع بین المللی را شامل می شود که به منظور افزایش درک متقابل کشورها و درجهت تعمیق نظارت مجالس بر فعالیت های فرامرزی دولت متبوع و نیز مشارکت در فرایند تصمیم سازی بین المللی در راستای حفظ منافع [ملی و مصالح] بشریت صورت می گیرد.^[i] این شکل از دیپلماسی ارتباطات گسترده ای با کمیته ها و مجموعه های میان پارلمانی و سازمان های مدنی را شامل می شود که هدف آنها گفتگو و یافتن راه حل در مورد موضوعاتی مانند حقوق بشر، همگرایی منطقه ای یا بین المللی، مهاجرت، محیط زیست، تروریسم و ... است.

در این معنا، دیپلماسی پارلمانی ابزاری سودمند و مکملی عالی برای دیپلماسی سنتی محسوب می شود که در قالب یکی از مجموعه های موضوعی زیر صورت می گیرد:

• حل تضادها و بحران ها
• نظارت بر انتخابات
• گفتگوها و ارتباطات فرهنگی
• دموکراسی و حقوق بشر
• مهاجرت
• موضوعات اقتصادی و اجتماعی
• چالش های جهانی مانند تروریسم و مسائل مربوط به محیط زیست.

اقدامات بین المللی پارلمان ها امروزه به اشکال مختلفی ظاهر می شود که برجسته ترین آنها عبارتند از:

• فعالیت و مشارکت فعال در حوزه های که به طور سنتی "روابط و همکاری های میان پارلمانی" نامیده می شود و شامل جلسات و دیدارهای گاه به گاه نمایندگان، کارگروه ها و کمیته های پارلمانی دو یا چند کشور می باشد.
• تشکیل گروه های دوستی با اعضای پارلمانی کشورهای دیگر.
• فعالیت های رئیس پارلمان در ملاقات ها و جلسات مختلف با نمایندگان پارلمان یا حکومت های دیگر کشورها.
• مشارکت رئیس یا سایر نمایندگان پارلمان در مجامع و ابتکارات پارلمانی منطقه ای یا بین المللی.

معمولا در سطوح فراملی، دیپلماسی پارلمانی به یکی از دو روش نهادی یا گروه های همفکر (فردی) صورت می گیرد^[ii]؛ در دیپلماسی نهادی رئیس پارلمان در نشست های دو یا چندجانبه، درباره ی مسائل مهم بین المللی یا منطقه ای، تاثیرات و راه حل آنها مذاکره و گفتگو می کند. چنین جلساتی می تواند ابتکاری از سوی یکی از پارلمان ها باشد و یا در قالب یکی از نهادها و شبکه های پارلمانی منطقه ای یا بین المللی برگزار گردد. در این رابطه اتحادیه های پارلمانی مهمترین شبکه از پارلمان های ملی هستند که می توانند کارگروه ها و یا مجامع مهمی را برای بحث و تبادل نظر در مورد موضوعات قابل توجه برگزار نمایند.

علاوه بر روش نهادی که بیشتر از سوی رئیس پارلمان دنبال می شود، در دهه ی گذشته روندی برای شکل دادن به گروه ها و شبکه های همفکر از نمایندگان پارلمان ها آغاز شده است که این گروه ها معمولا حول موضوعات مشخص مانند مقابله با تغییرات آب و هوایی و ... تشکیل می شوند و می توانند اعضایی از جناح های مختلف در پارلمان های ملی را در خود جای دهند.

به هر صورت جدای از اینکه دیپلماسی پارلمانی از راه نهادی و یا گروه های همفکر دنبال شود، این فرصت را برای بازیگران سیاسی در داخل کشورها فراهم می کند تا از دیدگاه ها و نگرانی های پیش روی مقامات سیاسی کشورهای همسایه و دیگر کشورها آگاهی و درک درستی پیدا کنند و راه جایگزینی برای گفتگو درباره ی محرک های تعارض از جمله اختلافات مرزی، حقوق اقلیت ها و موضوعات اقتصادی-تجاری و ... پیدا کنند، چرا که پارلمان ها و اعضای آنها بازیگران سیاسی تاثیرگذاری هستند که می توانند تصمیمات دولت ها را متاثر ساخته و از این طریق ایفای نقش نمایند.

دیپلماسی پارلمانی جمهوری اسلامی ایران

سیاست و روابط خارجی با توجه به اهداف و ارزش های انقلابی و نیز جایگاهی که در ارتقای منافع ملی و پیشرفت و توسعه ی داخلی دارد، همواره مورد توجه دولت ها و مقامات سیاسی جمهوری اسلامی ایران بوده است. این حوزه به خصوص پس از جنگ تحمیلی و مطرح شدن فعالیت های هسته ای ایران در عرصه ی بین المللی بیش از گذشته اهمیت یافته و به دنبال افزایش تحریم ها و اثرات زیان بار آنها بر امور داخلی توجه و توان بیشتری را مصروف خود ساخته است. با این حال وضعیت موجود حاکی از آن است که در سال های گذشته در زمینه ی سیاست و روابط خارجی آنطور که شایسته است، اقدامات لازم صورت نگرفته و یا در صورت انجام، به نتایج مورد نظر نرسیده است. بر همین اساس پرداختن به این حوزه و حل و فصل مشکلات ایران در عرصه های منطقه ای و بین المللی یکی از مهمترین اولویت ها و اهداف دولت یازدهم عنوان می شود. در راستای هدف فوق، مجلس یکی از مهمترین نهادهایی است که می تواند در کنار دولت، پیشرفت و موفقیت بین المللی و منطقه ای کشور را رقم بزند.

در چند سال گذشته به خصوص در مجلس هشتم و نهم، دیپلماسی پارلمانی در دستور کار نمایندگان و هیات رئیسه ی مجلس قرار گرفته و اقدامات گسترده ی از جمله سفر هیات های پارلمانی به کشورهای مختلف و تشکیل یا تقویت گروه های دوستی پارلمانی در این رابطه صورت گرفته است. کمیسیون امنیت ملی نیز چندین گروه را تشکیل داده تا با سفر به مجموعه ای از کشورهای مختلف، مواضع ایران را به طور شفاف تری در رابطه با موضوعات مورد نظر مطرح کنند.

اشتراکات زیاد تاریخی، فرهنگی و دینی ایران با کشورهای منطقه ی خاورمیانه، به خصوص با همسایگان و نیز پیوندها و فرصت های اقتصادی ملی و منطقه ای که می تواند بسترساز همکاری های گسترده ای باشد، زمینه ی فراهمی برای دیپلماسی پارلمانی به وجود آورده است تا بتواند گامهای موثری را در توسعه روابط دوجانبه با کشورهای منطقه و حتی سایر کشورهای دنیا بردارد و از این طریق کمبودهای دیپلماسی رسمی را جبران سازد. از آنجایی که نمایندگان و هیات های پارلمانی بسیاری از محدودیت هایی را که نمایندگان دولتی و مسئولان دیپلماسی رسمی با آنها مواجه اند، ندارند، می توانند راحت تر و آزادانه تر از آنها در موضوعات و مسائل مختلف ورود کرده و با توجه به ماهیت مردمی که در مسند نمایندگی وجود دارد، بازتاب دهنده ی دیدگاه های جامعه ی ایران باشند. همان گونه که امروزه در سطح منطقه ای تقویت روابط با ارمنستان، عراق، روسیه، ترکیه و در سطح فرامنطقه ای با برخی کشورهای اروپایی و آسیای شرقیِ عضو اتحادیه بین المجالس مشاهده می شود، دیپلماسی پارلمانی قادر است با پارلمان های کشورهایی که حتی دولت های آنها رابطه ی چندانی با ایران ندارند، روابط نزدیک برقرار کرده و زمینه ای برای تبادل نظر و گفتگو فراهم کند. این کار هم از طریق دیپلماسی پارلمانی نهادی و هم از طریق تشکیل گروه های همفکر نمایندگان امکان پذیر است.

توصیه ها:

با توجه به اهمیت دیپلماسی پارلمانی و نقش مکمل آن برای دیپلماسی رسمی و دیپلماسی عمومی می توان موارد زیر را مورد توجه قرار داد:

• تشکیل کارگروه تخصصی دیپلماسی پارلمانی متشکل از نمایندگان و نیز گروه کارشناسی- پژوهشی برای یاری رساندن به این کارگروه و در صورت وجود چنین ترتیباتی تقویت آنها.
• ارتباط نزدیک مجلس شورای اسلامی و به خصوص کارگروه دیپلماسی پارلمانی با وزارت امور خارجه و بخش های مربوط به دیپلماسی عمومی در این وزارتخانه.
• بهره گیری از توان فردی نمایندگان در عرصه های بین المللی به خصوص تجربیات و روابط بین المللی جناب آقای لاریجانی رئیس محترم مجلس.
• شناسایی چالش های ایران در عرصه ی بین المللی (از جمله روابط با ایالات متحده امریکا، مسأله انرژی هسته ای، تحریم های بین المللی، تروریسم، ناامنی منطقه ای، خشونت های فرقه ای و حقوق بشر) و استفاده از ظرفیت های دیپلماسی پارلمانی برای مقابله با آنها.
• حضور فعال و مشارکت مداوم و هدفمند در ساختارهای موجود منطقه ای وبین المللی از جمله اتحادیه بین المجالس، مجمع مجالس آسیایی، اتحادیه بین المجالس کشورهای اسلامی، به منظور  ترویج و توسعه ی سیاست های مشترک در میان گروه های همفکر نمایندگان در رابطه با موضوعات دارای اهمیت.

دیپلماسی پارلمانی و مسائل روز

دیپلماسی پارلمانی جمهوری اسلامی ایران می تواند در رابطه با بحران سوریه و پرونده ی هسته ای  دارای اهمیت و بسیار سودمند باشد. با توجه به نقشی که پارلمان های کشورهای اروپایی از جمله انگلیس و فرانسه، دومای روسیه و حتی کنگره ی آمریکا در جلوگیری از ورد دولتهایشان به جنگ با سوریه داشتند، این امکان وجود دارد که با برنامه ریزی و انجام اقدامات لازم، نمایندگان همسو با مواضع ایران را در گروه های همفکر گرد هم آورد و از این طریق توان تاثیر گذاری بین المللی به دیدگاه های ملی آنها بخشیده و موضع ایران را نیز در این زمینه عمومیت داده و تقویت ساخت. از سوی دیگر در رابطه با فعالیت های هسته ای نیز، می توان با محوریت حق ملت ها در برخورداری از توان صلح آمیز هسته ای، گروه های همفکری با مشارکت پارلمان ها کشورهای غیر متعهد و نیز سایر کشورها تدارک دید و از این اهرم برای تاثیر گذاشتن بر مواضع دولت های متبوع این پارلمان ها استفاده برد.