بسمه تعالی
اهمیت امید و آرامش در زندگی
آرامش امید هر انسانی است. انسان همواره در جست وجوی آن است که در زندگی به آرامش و آسایش دست یابد. اگر بتوان برای سعادت دو مؤلفه اساسی برشمرد، آرامش مؤلفه اصلی است که به دو شکل آرامش روحی و امنیت اجتماعی ظهور می کند. انسان برای دست یابی به آرامش که شخصیت سالم و کامل را سامان می بخشد و یا به نوعی بیانگر شخصیت سالم و کامل است تلاش می کند و از هیچ کوششی در این راه دریغ نمی ورزد.
در روان شناسی و اجتماعی در تبیین و توصیف شخصیت سالم و معتدل به مسأله آرامش به عنوان عنصر اساسی اشاره شده است. در حقیقت شخصیت سالم به کسی گفته می شود که در حوزه رفتاری از آرامش برخوردار باشد و دچار تشویش و بحران و افسردگی و مانند آن نباشد. از این روست که آرامش و جست و جوی آن به عنوان دغدغه بشریت مطرح شده است و همگان برای یافتن آن به هر چیزی تمسک می جویند.
قرآن به عنوان کتاب زندگی که به همه ابعاد آن توجه و اهتمام ویژه ای دارد به مسأله آرامش از جهات مختلف پرداخته است. ازنظر قرآن انسان مؤمن کسی است که از شخصیت سالم و از آرامش و امنیت برخوردار بوده و نسبت به گذشته حزن و اندوهی به دل راه نمی دهد چنان که خوف و ترسی نیز نسبت به آینده ندارد و این گونه است که آرامش سراسر وجود وی را فرامی گیرد. با این همه برخی از مردم به جهاتی گرفتار مشکلات متعددی می شوند که موجبات اضطراب و تشویش آنان را فراهم می آورد. قرآن ریشه و خاستگاه این گونه تشویش را در حوزه های مختلفی چون بینشی و نگرشی ردگیری می کند و برای رهایی از آن و دست یابی به آرامش، راهکارهایی به عنوان راه برون رفت از علل و عوامل اضطراب بیان می کند. در نوشتار حاضر به یکی از مهم ترین ساز و کارهای دست یابی به آرامش یعنی تضرع و انابه پرداخته شده و دیدگاه قرآن درباره آن مورد بررسی قرار گرفته است.
انابه راهکار دست یابی به آرامش
انابه در زبان عربی به معنای بازگشت به طاعت همراه با توبه و تضرع است. بنابراین تفاوت ظریفی میان توبه و انابه در این معنا ظاهر می شود. در توبه مسأله تضرع وجود ندارد و لازم نیست انسان توبه کار که معصیتی را انجام داده و می کوشد با بازگشت به خدا به اطاعت وی درآید و گناه و معصیت نکند، تضرع نماید ولی در انابه حالت عاطفی تضرع مطرح است و صرف توبه و بازگشت به اطاعت در آن مطرح نمی باشد.
برخی ها تفاوت میان انابه و توبه را در این دانسته اند که توبه بازگشت از معصیت سابق و انابه ترک معصیت در آینده است. (معجم الفروق اللغویه) ولی به نظر می رسد که در هر دو مسأله بازگشت از معصیت به اطاعت مطرح است و افزون بر تفاوتی که نسبت به معصیت گذشته و آینده بیان شده است، عنصر اساسی که موجب تفاوت توبه و انابه می شود مسأله تضرع و ایجاد حالت احساسی و عاطفی در انابه بر خلاف توبه است.
به نظر می رسد که انابه ارتباط تنگاتنگی با اطاعت دارد و امری در حوزه عمل است و برخلاف توبه که مفهومی دربرگیرنده دارد، انابه امری خاص است که در هنگام تخطی و عصیان عملی می بایست به سراغ آن رفت.
شخصی که در عمل خویش خطا و یا عملی انجام دهد که موجبات عصیان را فراهم می آورد با انابه می تواند به اطاعت بازگردد. از این رو انابه بازگشت عملی به سوی خدا و پذیرش عملی اطاعت وی است.
قرآن انابه را راهکاری برای دستیابی به آرامش برمی شمارد. به نظر قرآن انسان گناهکار که با گناه خویش دچار عصیان شده است با انابه می تواند خود را به آرامش برساند.
با نگاهی به واژه شناسی می توان دریافت که خاستگاه تشویش ازنظر قرآن عصیان است که با انابه و بازگشت به طاعت و پیروی از آموزه های وحیانی می توان آن را به دست آورد. از این روست که می توان به این باور پافشرد که دین و معنویت و اطاعت از آموزه های وحیانی، چگونه و تا چه اندازه بر روح و روان آدمی تأثیر می گذارد.
زمینه های انابه
انسان به طور طبیعی هنگام گرفتاری ها و مشکلات در جست وجوی راهکارهایی برای برونرفت از آن برمی آید، به ویژه اگر مشکلات به گونه ای باشد که روح و روان آدمی را با خود درگیر کند و آرامش روحی و روانی را از وی سلب کند و او قادر به انجام هیچ کاری نباشد. دراین صورت است که انسان های گرفتار به هر کس و هرچیزی چنگ می آویزند و می کوشند تا خود را از وضعیت بحرانی بیرون آورده و رهایی بخشند.
با این همه قرآن تصریح می کند که هر انسان گرفتاری به انابه و تضرع نمی پردازد و به سوی طاعت خدا بازنمی گردد بلکه تنها کسانی به خداوند و رحمت او بازمی گردند که ازنظر بینشی ونگرشی به درجه اطمینان به خدا رسیده باشند. از این رو انابه کنندگان را کسانی می داند که از نظر بینش، به خدا ایمان داشته و دل هایشان نسبت به ذکر و یاد خدا به مقام اطمینان رسیده و در یک نوع آرامش بینشی و نگرشی قرارگرفته باشند. چنین افرادی با تمسک به انابه از مشکلات و گرفتاری های روزانه رهایی می یابند و آرامش و اطمینان بینشی و نگرشی خودرا به حوزه عمل و زندگی تعمیم می دهند. این گونه است که خداوند می فرماید که هدایت الهی و راهنمایی او شامل کسانی می شود که اهل انابه هستند و انابه کنندگان را کسانی معرفی می کند که ایمان به خدا داشته و دل هایشان به ذکر و یاد خدا آرامش یافته است. (رعد آیه 27 و 28)
بسیاری از مردمان با آن که مؤمن هستند و از نظر اعتقادی در مقام شناخت واقعی قرار دارند و شکی در خدا و ایمان به او ندارند با این همه در هنگام عمل و درگیری با مشکلات خود را گم می کنند و آرامش درزندگی را از دست می دهند.
قرآن امیدواری را در مسئله انابه و بازگشت به خدا در هنگام مشکلات مطرح می سازد. از نظر قرآن کسانی که به خدا اطمینان دارند و می دانند که اوست که فقط می تواند آنان را از مشکلات سخت و دشوار رهایی بخشد، با این انگیزه می توانند به انابه روی آورده و از شر مشکلات رهایی یابند.( آیه 24 و س 4 و 35)
آثار انابه و بازگشت به سوی خدا
قرآن برای این بازگشت که با شرایط و خصوصیات ویژه ای انجام می شود، آثار پیامدهایی را در حوزه روح و روان و نیز دنیا و آخرت برمی شمرد که در این جا به بخشی از آنها اشاره می شود.
آمرزش، مهمترین اثری است که قرآن برای انابه و بازگشت به طاعت یاد می کند و می فرماید انسان با انابه می تواند به آمرزش خداوند دست یابد و خداوند وی را تحت پوشش خود قرار می دهد و گناهان و خطاهایش را می بخشد. (ص آیات 24 و 25)
انسان در زندگی خویش با گرفتاری های بسیاری مواجه است که در آن شرایط به قدرت خداوند توجه می کند و از او می خواهد که وی را یاری دهد و نیازش را برآورده سازد. دعا درخواست حاجتی از سوی بنده است که از خدا می خواهد مشکلی از وی حل کرده و یا نعمتی را به وی برساند.
انابه زمینه ساز اجابت دعاست و کسی که می خواهد دعایش برآورده شود می بایست و یا می تواند از انابه به عنوان سازوکاری برای رسیدن به جواب استفاده کند. (زمر آیه 8)
در حوزه دانش و بصیرت نیز انابه می تواند بسیار راهگشا باشد. قرآن بیان می کند که برخوردارشدن از بصیرت و آگاهی و شناخت دقیق و عمیق، از آثار و پیامدهای انابه و بازگشت به اطاعت خداوند می باشد. (ق آیه 6تا8)
نتیجه این بصیرت می تواند خردمندی انسان باشد و شخص به خردی دست یابد که از هیچ راه دیگری نمی توانست بدست آورد.
این ها بخشی کوچک از آثار و پیامدهایی است که قرآن برای انابه بیان می کند. کسی که در جست وجوی آرامش است و امید به دستیابی به آن دارد و می تواند با انابه به خداوند به این مهم دست یابد.