چهار. ایمان به رسالت انبیاء و کتب آسمانی: یکی از مبانی بهره مندی از تعالیم دینی و رویکرد به دین, به ویژه اخلاق اسلامی, باور به عجز و قصور آدمی در شناسایی درست کمال و سعادت خویش و گزینش ابزار و روش های صحیح برای راهیابی به آن است. به حتم کسی که در این حقیقت تردید دارد, نمی تواند به رسالت انبیا و محتوای دعوت آنان ایمان و اطمینان داشته باشد و بدون اعتماد و اطمینان, از خیراندیشی هیچ خیر خواهی نمی تواند بهره جست.
بر همین مبنا در اخلاق اسلامی تکیه فراوانی بر ایمان به رسالت رسولان و کتب ایشان شده است. از طرفی چون همة آنان رسالت و هدف واحدی را جست و جو می کرده اند, ایمان به مجموعة آنان توصیه شده است. در قرآن کریم آمده است:
«ءامن الرسول بما اُنزل الیه مِن رَبّه و المؤمِنون کلٌّ ءامن بالله ...»
پیامبر (خدا) بدانچه از جانب پروردگارش بر او نازل شده است, ایمان آورده است, و مؤمنان همگی به خدا و فرشتگان و کتابها و فرستادگانش ایمان آورده اند (وگفتند:) «میان هیچ یک از فرستادگانش فرق نمی گذاریم» و گفتند: «شنیدیم و گردن نهادیم. پروردگارا, آمرزش تو را (خواستاریم) و فرجام به سوی تو است.»[1]
پنجم. ایمان به امامت و امامان ـ علیه السلام ـ: براساس مبانی کلامی شیعه ایمان به جریان امامت, شرط رستگاری و از پایه های اخلاق اسلامی است. روایات فراوانی در منابع حدیثی شیعه در این باره وجود دارد. علاوه بر این روایات, این امر را با استفاده از قرآن و بهره گیری از حوادث مسلم تاریخ درتفسیر آن می توان اثبات کرد. در قرآن کریم آمده است:
«... الیوم یئس الذین کفروا مِن دینکم فلا تَخشو هم واخْشون الیوم اکملتُ لکم دینکم و اتممتُ علیکم نعمتی و لکم الإسلام دینا ...» .[2]
امروز کسانی که کافر شده اند, از (کارشکنی در) دین شما نومید گردیده اند. پس, از ایشان مترسید و از من بترسید. امروز دین شما را برایتان کامل و نعمت خود را بر شما تمام گردانیدم, و اسلام را بر شام (به عنوان) آیینی برگزیدم.
دو پرسش اساسی دربارة این آیه مطرح است: اولاً, روز مورد نظر چه روزی است؟ ثانیاً, حادثه ای که در آن روز اتفاق افتاد و موجب کمال دین و تتمیم نعمت خداود بر بندگانش شد, چه بوده است؟ بر اساس شواهد تاریخی غیر قابل انکار و مورد قبول همة فِرَق اسلامی, آن روز, روز هجدهم ذی الحجه سال دهم هجری است و حادثه‌ای که در آن روز در غدیر خم اتفاق افتاد, انتخاب امام علی ـ علیه السلام ـ از سوی پیامبر ـ صلّی الله علیه و آله و سلّم ـ به جانشینی خویش و شروع جریان امامت بود.[3] اکنون با توجه به آنچه دربارة ضرورت ایمان به رسالت انبیا و محتوای کتاب آنها که در اصطلاح از آن به «دین» یاد می کنیم, و با عنایت به مفاد آیة پیش گفته مبنی بر این که جریان امامت جزء کامل کنندة دین است و دین بدون آن ناقص خواهد بود, از منظر قرآن کریم ایمان به امامت نیز امری لازم بوده و از پایه های مستحکم اخلاق اسلامی محسوب می گردد.
5. شرط ایمان
بر اساس آنچه در قرآن و روایات وارد شده است, انجام عمل نیک عمده ترین شرط ایمان است. در بسیاری از آیات قرآن, ایمان در کنار عمل نیکو مطرح شده است و در اکثر آنها بلافاصله پس از ایمان, عمل صالح و پسندیده مطرح شده است. اگر چه عمل نیک از عناصر گوهرین ایمان نیست, ولی ایمان بدون عمل نیکو, سود و بهرة مطلوب را در پی نخواهد داشت. بنابر این انجام عمل شایسته را می توان شرط بهره وری ایمان دانست. در قرآن کریم آمده است:
«وَ اَمّا من آمن و عمِل صلحاً فله جزاءً الحُسنی و سنقول له مِن امرِنا یُسراً»
و اما هر که ایمان آورد و کار شایسته کند, پاداشی (هر چه) نیکوتر خواهد داشت, و به فرمان خود, او را به کاری آسان وا خواهیم داشت.[4]
قرآن ادعای مؤمن بودن را بدون عمل نیک, ادعایی دروغین می داند:
«و یقولون ءامنّا بالله و بالرّسول و اطعناتم یَتولّی فریق مِنهم مِن بعد ذلک و ما اولئِکَ بالمؤمنین.»
و می گویند: «به خداوند و پیامبر (او) گرویدیم و اطاعت کردیم.» آنگاه دسته‌ای از ایشان پس از این (اقرار) روی بر می‌گردانند, و آنان مؤمن نیستند.[5]
امام علی ـ علیه السّلام ـ نیز با همین بیان می فرماید: «کسی که به دستورات الهی عمل کند, فقط او است که مؤمن است.»[6]
بنابر این از نظرگاه اخلاق اسلامی ادعای ایمان بدون پایبندی به دستورات الهی, گزاف و دروغین است؛ مگر آن که فرد مؤمن قدرت و فرصت عمل را نداشته باشد.
6. اسباب ایمان
در متون دینی از عوامل مختلفی به عنوان موجبات پیدایش, ثبات و کمال ایمان نام برده شده است. بخشی ازآنها ماهیت معرفتی دارند؛ مانند علم, عقل و فقاهت در دین که مقدمات نظری ایمان را فراهم می سازند و در علم کلام فراهم می آیند. دسته ای دیگر نوعی صفت و ملکه نفسانی هستند؛ مانند تقوا, دوستی و دشمنی در راه خدا, صبر, حلم, توکّل, رضا و ... .
پاره ای نیز مربوط به حوزة رفتار آدمی‌اند؛ مانند انفاق, اهتمام به نماز, احسان به دیگران, خود داری از گناهان و ... .
این که معارف نظری خاص ـ مانند فقاهت در دین , صفات مختلف نفسانی و اعمال و رفتارهای شخصی انسان ـ می‌تواند در ایمان آفرینی و تثبیت و تکمیل آن مؤثر باشد, منافاتی با این حقیقت ندارد که این به نوبة خود زمینة انجام عمل صالح را فراهم می‌آورد و موجبات پیدایش بسیاری از صفات و ملکات نیکوی نفسانی است, و حتی باعث پیدایش برخی معارف نظری در انسان می‌گردد؛ زیرا میان حوزه های سه گانة وجود آدمی, تأثیر و تأثر متقابل برقرار است. بنابر این ایمان به عنوان یک حالت نفسانی روشنگر, هم بر روی حوزه های دیگر تأثیر می گذارد و هم از آنها تأثیر می پذیرد.
7. آثار و فواید ایمان
این آثار و فواید همانند اسباب و موجبات ایمان, هم ماهیت علمی دارند, هم حالات نفسانی‌اند و هم برخی از مقوله اعمال و رفتارند. در این جا به پاره ای از مهم ترین آنها اشاره می شود.
یک. آرامش روحی: یکی از بالاترین لذت‌ها برای انسان سکینه و آرامش روانی است. اضطراب و نگرانی از بزرگ‌ترین دردهای بنی‌آدم و منشأ بسیاری از انحرافات و ناکامی ها است. تلاش های بشری برای خلاصی از این درد جانکاه گویای تجربه های تلخی در این باره است. خداوند رسیدن به ساحل آرامش و سکون را در سایة ایمان میسر می داند؛ در آنجا که می فرماید:
«هوالّذی انزل سکینته فی قلوب المؤمنین لیزدا دوا ایمناً مع ایمانِهِم ...»
او است آن کسی که دردل های مؤمنان آرامش را فرو فرستاد تا ایمانی بر ایمان خود بیفزایند.[7]
«الآ اِنَّ اولیآء الله لا خوفٌ علیهم و لا هم یحزنون ... »
آگاه باشید که بر دوستان خدا نه بیمی است و نه آنان اندوهگین می شوند؛ همانان که ایمان آورده و پرهیزگاری ورزیده اند. [8]
در بیانی رساتر آرامش و اطمینان خاطر را در پرتو زندگی با ذکر و یاد خود قابل تحصیل می داند و اعلام می دارد:
«الذین ءامنوا و تطمئنُّ قلوبهم بذکر الله ألا بذکر الله تطمئنُ القلوب»
همان کسانی که ایمان آورده اند و دلهایشان به یاد خدا آرام می گیرد. آگاه باش که با یاد خدا دل ها آرامش می یابد.[9]
دو. روشن بینی: از نظر قرآن ایمان موجب روشن بینی و بصیرت انسان درمقام تشخیص حق از باطل می گردد. آن جا که می‌گوید:
«یأیها الذین ءامنوا ان تتَّقو الله یَجْعَل لکم فُرقاناً ...»
ای کسانی که ایمان آورده اید, اگر از خدا پروا دارید, برای شما (نیروی) تشخیص (حق از باطل) قرار می‌دهد.[10]
از سوی دیگر افراد فاقد ایمان را کور و نابینا می داند:
«ان الذین لا یؤمنون بالآخره زینالهم اعمالهم فهم یعمهون»
کسانی که به آخرت ایمان ندارند, کردارهایشان را در نظرشان بیاراستیم (تا هم چنان) سرگشته بمانند.[11]
از مقایسة دو آیه بالا می توان فهمید که ایمان و تقوا از یک سو موجب زدودن خود پسندی ها و خود خواهی ها است و از سوی دیگر با اتصالی که به نور الهام و هدایت الهی دارد, به روشن بینی می انجامد. [12]
سه. توکل به خداوند: یکی از ملکات نفسانی نادر وارزشمند که از ارکان زندگی سعادتمند و لذت بخش است, توکل و اعتماد به پروردگار است. در سایة این حالت, بسیاری از دغدغه ها از وجود آدمی رخت بر می‌بندد و طوفان های سهمگین حوادث سر فرود می آورند.
امام علی ـ علیه السلام ـ می فرماید: ایمان بنده راست نباشد, جز آنگاه که اعتماد او بدانچه در دست خدا است بیش از اعتماد وی بدانچه در دست خود او است, باشد.[13]
چهار. برکات دنیوی: در قرآن کریم آمده است: «و اگر مردم شهرها ایمان آورده و به تقوا گراییده بودند, قطعاً برکاتی از آسمان و زمین بر ایشان می گشودیم.»[14]
یعنی ایمان نه تنها آثار و فواید مثبت اُخروی در پی دارد, بلکه موجبات نعمت ها و برکات دنیایی را نیز فراهم می سازد. اگر کسی در پی بهره مندی از نعمت های دنیوی از طریق صحیح است, باید در مقام جست و جوی ایمان برآید.
پنج. انجام اعمال نیک: علاوه بر این که انجام عمل صالح شرط اساسی ایمان است, از آثار و فواید ایمان نیز می باشد؛ چرا که ایمان آبشخور عمل و عمل نیکو ثمره و نمود ایمان درونی است. به گفتة علامه طباطبایی ـ رحمه الله علیه ـ :
ایمان زمینه ساز عمل و شرط لازم آن است و سهولت یا دشواری عمل صالح, به شدت و ضعف ایمان انسان بستگی دارد و متقابلاً عمل صالح وتکرار آن به تعمیق ایمان و افزایش آن مدد می رساند و این هر دو به نوبه خود به وجود آمدن ملکات اخلاقی که باعث صدور اعمال صالحه از فرد بدون تردید و تأمل می شود, کمک می‌کنند.[15]
--------------------------------------------------------------------------------
[1]. سوره بقره, آیه 285. همچنین ر. ک: سورة بقره, آیة 136 و سورة آل عمران, آیة 84.
[2]. سوره مائده, آیه 3.
[3]. جهت اطلاع جامع در این باره ر. ک: علامة امینی: الغدیر.
[4]. سوره کهف, آیه 88. همچنین ر. ک: سورة طه, آیه 82. سوره فرقان, آیه 70, سوره قصص آیه 67, سوره انفال آیات 3 و 4 , سوره نساء آیه 65 و سوره نور, آیه 51.
[5]. سوره نور, آیه 47.
[6]. کلینی: کافی, ج2, ص38, ح4.
[7]. سوره فتح, آیه 4.
[8]. سوره یونس آیه 62 و 63. همچنین ر. ک: سوره مائده ,آیه 69.
[10]. سوره انفال, آیه 29.
[11]. سوره نمل, آیه 4.
[12]. ر. ک: علامه طباطبایی: المیزان, ج15, ص 34؛ مکارم شیرازی, ناصر: تفسیر نمونه, ج7, ص 140.
[13]. نهج البلاغه, حکمت 310.
[14]. ولو أنّ اهل القری آمنوا و اتقوا لفتحنا علیهم برکات من السّماء و الأرض. (سوره اعراف, آیه 96)
[15]. علامه طباطبایی ـ رحمه الله علیه ـ: فرازهایی از اسلام, ص 238.
شش. محبوبیت دربین مردم: یکی دیگر از فواید دنیوی ایمان, محبوب دلهای مردم شدن است. همه دوست دارند که محبوب قلوب دیگران باشند و دیگران آنها را به دیدة محبت بنگرند و شاهد بروز آثار محبت دیگران نسبت به خود باشند. لذتی که انسان ها از اظهار محبت دیگران نسبت به خود می برند آن قدر شیرین است که هرگز حاضر نیستند آن را با هیچ چیز سودا کنند. بدون تردید محبت ارزشمندترین مواهب دنیایی است که هر مشکلی را آسان و هر تلخی را شیرین و هرخاری را به گل مبدّل می کند. خداوند می فرماید که اگر جویای محبت بی شائبه هستید, در کوی مؤمنان در آیید.
«انّ الذین ءامنوا و عملوا الصلحت سیجعلُ لهم الرحمن وُدّا»
کسانی که ایمان آورده و کارهای شایسته کرده اند, به زودی (خدای) رحمان برای آنان محبتی (در دلها) قرار می دهد.[1]
هفت. فلاح و رستگاری اخروی: غایت و نهایت همة آن آثار و برکات و فواید ایمان , فلاح و رستگاری مؤمنان است و چه پایانی از این خوش تر. خداوند در پرسشی معنا دار از مؤمنان, می فرماید:
«یأیّها الّذین ءامنوا هل ادُلکم علی تجرة تُنجیکم مِن عذاب الیم ... »
ای کسانی که ایمان آورده اید, آیا شما را بر تجارتی راه نمایم که شما را از عذابی دردناک می رهاند؟ به خدا و فرستاده او بگروید و در راه خدا با مال و جانتان جهاد کنید. این (گذشت و فداکاری) اگر بدانید, برای شما بهتر است.[2]
لقمان حکیم در نصیحتی خیر خواهانه به فرزند خویش می گوید:
ای فرزندم, به درستی که دنیا دریای ژرفی است که عالمان فراوانی در آن هلاک شده اند, پس کشتی نجات خویش را درآن, ایمان به خداوند قرارده.[3]
--------------------------------------------------------------------------------
[1]. سوره مریم, آیه 96.
[2]. سوره صف, آیه 10 و 11.
[3]. شیخ صدوق: فقیه, ج2, ص 282, ح2457.